مالیه عمومی، فراتر از یک سازوکار فنی، بنیانی سیاسی و نهادی در شکل‌دهی به دولت مدرن به شمار می‌آید. در ایران، از عصر مشروطه تاکنون، تلاش‌ها برای اصلاح نظام مالی اغلب با موانع ساختاری، مقاومت‌های درونی و ناکارآمدی نهادهای اجرایی مواجه بوده‌اند.

کتاب » مالیه روح مشروطه است«  با تمرکز بر دو تجربه شاخص از حضور مستشاران مالی آمریکایی – مورگان شوستر و آرتور میلسپو – می‌کوشد تصویری تحلیلی از چرایی ناکامی این اصلاحات ارائه دهد. نویسنده، با بهره‌گیری از منابع تاریخی و رویکردی نهادی، به بررسی ریشه‌های تاریخی ضعف مالیه عمومی در ایران می‌پردازد؛ ضعفی که آثار آن تا امروز نیز مشهود است.

فصل اول: مالیه روح مشروطه است

در این فصل، نویسنده به تبارشناسی فکری ایده اصلاح مالیه در دل گفتمان مشروطه‌خواهی می‌پردازد. در مشروطه، بیش از هر چیز تلاش می‌شود تا نهاد دولت از صورت دستگاه سلطانی، با خرج‌های بی‌حساب و درآمدهای مبتنی بر زور، به یک دولت حساب‌ده و بودجه‌محور تبدیل شود. عظیمی نشان می‌دهد که برخلاف تصورات رایج، دغدغه عدالت مالیاتی، شفافیت دخل‌وخرج، و پاسخگویی اقتصادی در زمره بنیادی‌ترین خواسته‌های مشروطه‌طلبان بوده است.

فصل دوم: ایران از چشم شوستر

در این فصل، روایتی از مأموریت مورگان شوستر(مستشار مالی آمریکایی)ارائه می‌شود. شوستر که در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی به ایران آمد، در شرایطی بحرانی و در دل کشمکش مشروطه‌خواهان و استبداد، مأمور اصلاح ساختار مالی شد. نویسنده با بهره‌گیری از گزارش‌ها و خاطرات شوستر، نگاه او به ساختار حکومت، دیوان‌سالاری ناکارآمد و مقاومت شدید در برابر شفاف‌سازی مالی را بازسازی می‌کند.

فصل سوم: ایران از چشم میلسپو

در ادامه، آرتور میلسپو و تجربه خاص او بررسی می‌شود؛ کسی که دو بار به ایران آمد، با اختیارات بسیار و حمایت رسمی دولت، اما همچنان ناکام ماند. نویسنده بر تفاوت شرایط دو دوره و نحوه مواجهه حکومت پهلوی با ایده اصلاح مالی تمرکز دارد. میلسپو در دوره اول (۱۳۰۱ تا ۱۳۰۵) با حمایت رضاخان اما با بدنه‌ای سنتی روبرو بود. در دوره دوم (دهه ۲۰)، این‌بار با آشفتگی پساجنگ و بی‌ثباتی دولت‌ها مواجه شد.

فصل چهارم: آنچه دو مستشار از ایران دریافتند

تحلیل تطبیقیِ دریافت‌های ذهنی و تجربی شوستر و میلسپو، قلب این فصل است. نویسنده، نه فقط تفاوت‌های آن‌ها، که شباهت‌های عمیق در داوری‌شان را برجسته می‌کند: باور به نبود قانونمندی، تسلط شخصی‌گرایی، غیبت نهادهای مستقل و شکست مکرر اصلاحات به دلیل مقاومت صاحبان قدرت. این فصل، به نوعی عصاره تفکر دو مستشار را در مواجهه با یک نظام سیاسی پیشامدرن عرضه می‌کند.

فصل پنجم: درماندگی نظام مالیه در پرداخت حقوق

در این فصل به‌ صورت خاص به موضوع ناتوانی ساختاری دولت در تأمین پایدار حقوق کارکنان پرداخته می‌شود. مسئله‌ای که ریشه در عدم تعادل درآمد و هزینه، ناتوانی مالیاتی و نظام ناکارآمد خزانه‌داری داشت. عظیمی این ناتوانی را نه یک ضعف اجرایی ساده، بلکه نماد «درماندگی دولت در حکمرانی منظم» معرفی می‌کند.

فصل ششم: کاوش مستشاری در مالیه عمومی

در این فصل، تمرکز بر تحلیل فنی‌تر سیاست‌ها، اصلاحات و توصیه‌های مستشاران در بودجه‌ریزی، نظم خزانه‌داری و ثبت دخل و خرج است. نویسنده نشان می‌دهد که هرچند این اصلاحات روی کاغذ منطقی بود، اما نبود زیرساخت نهادی، عدم اراده سیاسی و فرهنگ مقاومت، آن‌ها را عقیم می‌کرد.

 فصل هفتم: مالیه در قاب آمار و توصیف

فصل هفتم تلاشی است برای ترسیم یک تصویر عینی و مستند از وضع مالیه ایران. نویسنده با استفاده از آمار، داده‌های بودجه‌ای، نسبت درآمدهای گمرکی، مالیات، هزینه‌های نظامی و غیره، سعی می‌کند شکاف میان آرمان اصلاح و واقعیت مخارج دولت را نشان دهد.

فصل هشتم: نقدها و پندها

فصل پایانی، تأملی انتقادی بر تجربه مستشاران و اصلاحات مالی در ایران است. نویسنده از دل این روایت تاریخی، پندهایی برای امروز استخراج می‌کند: این‌که اصلاحات فنی در غیاب اراده نهادی، مشارکت اجتماعی و اعتماد عمومی، سرنوشتی جز شکست ندارد.

 این کتاب با کد1400  2م6عHj 1318/  در کتابخانه مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری موجود است و علاقه‌مندان می‌توانند در روزهای یک‌شنبه و سه‌شنبه از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۱:۳۰ آن را به امانت بگیرند.