به گزارش روابط‌عمومی مرکز، دویست و بیست و پنجمین نشست علمـی تخصّصـی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری تحت عنوان: «نظام سکونتگاهی تاب‌آور؛ چیستی، چالش‌ها، درس‌های آموخته و راه آینده» برگزار شد.

در این نشست، اسفندیار زبردست؛ استاد و مـدیرگروه برنامه‌ریزی منطقه‌ای دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران به‌عنوان مدیر علمی نشست و همچنین اطهره نژادی؛ مشاور عالی وزیر راه و شهرسازی و دکتری برنامه‌ریزی محیط‌زیست از دانشگاه تهران و مجید روستا؛ عضو هیئت‌مدیره شرکت مادرتخصصی بازآفرینی شهری ایران و دکتری تخصصی برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی تهران و نبی مرادپور؛ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تهران به‌عنوان سخنرانان در این نشست به ایراد نقطه‌نظرات خود پرداختند.

در ابتدای نشست اسفندیار زبردست؛ استاد و مـدیرگروه برنامه‌ریزی منطقه‌ای دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران به‌عنوان مدیر علمی نشست ضمن تأکید به اهمیت نام سکونتگاهی و نقش کلیدی منطقه‌ای و ملی که دارد گفت: تاب‌آوری یک رویکرد نسبتاً جدیدی است که اولین بار توسط خانم سوزان کاتر مطرح شد که ایشان از سال ۲۰۰۳ به بعد توسط رویکردهایی که مطرح می‌کنند در حوزه تاب‌آوری بسیار مؤثر بوده‌اند.

اسفندیار زبردست ادامه داد: تاب‌آوری در تعریف سوزان کاتر به معنی توانایی سیستم‌های شهری برای پاسخگویی به تنش‌های ناشی از سوانح و یا هر اختلالی که اتفاق بیفتد است و عمده کارهایی که در دنیا در حوزه تاب‌آوری انجام می‌شود در حوزه تاب‌آوری شهری است، زیرا عمده مسائل و چالش‌های جهان، به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته در حوزه تاب‌آوری شهری است. در ایران نیز علاوه بر تاب‌آوری شهری باید به تاب‌آوری روستایی نیز توجه شود.

این استاد دانشگاه تشریح کرد: در ارتباط با تاب‌آوری مدل‌ها، ساختارها و چارچوب‌های متفاوتی ارائه شده است که اکثر آنها تاب‌آوری را در ابعادی مختلفی از جمله اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، نهادی، اکولوژیک و سرمایه اجتماعی تقسیم‌بندی کرده‌اند. اگر تمام این ابعاد را در کنار هم قرار دهیم در ادامه به معنای کلی تاب‌آوری خواهیم رسید.

مـدیرگروه برنامه‌ریزی منطقه‌ای دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران تأکید کرد: در کشور ما نیز نهادهایی که مسئولیت ارتقای تاب‌آوری در سطح ملی را دارند باید به موضوع تاب‌آوری ورود کرده و تاب‌آوری را به طور جدی در دستور کار خود قرار دهند. خوشبختانه در سند چشم‌انداز ما ۵۲ نوع سانحه را که در کشور اتفاق می‌افتد را به‌عنوان مخاطرات اشاره شده است که شهرداری تهران ۱۴ مورد از آنها را، مثل زلزله، سیل، فرونشست، طوفان و... به‌عنوان مخاطراتی که شهر تهران را تهدید می‌کند مطرح کرده است. البته باید از میان این ۱۴ مورد به‌تبع میزان خطری که ایجاد می‌شود اولویت‌بندی شده و تعبیرات مورد نیاز مورد توجه قرار گیرد؛ همچنین باید توجه داشت که با توجه به موقعیت زمانی و مکانی نوع مخاطره و میزان مخاطرات متفاوت است و با توجه با موقعیت زمانی و مکانی، باید توجه به مخاطرات اولویت‌بندی شوند.

در ادامه نشست نبی مرادپور؛ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تهران به‌عنوان سخنران نشست گفت: تجربه شخصی بنده به عنوان یک پژوهشگر در حوزه تاب‌آوری نشان می‌دهد که انتقادهای زیادی به رویکرد تحلیل تاب‌آوری صورت گرفته است که تاب‌آوری باید در چه مفهومی، چه مقطع زمانی و چه موقعیت جغرافیایی مورد توجه قرار گیرد؟

وی افزود: در جهانی که امروزه پر از اتفاقات غیرمنتظره و اتفاقات ناپایدار است، تاب‌آوری دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است که برای زیست‌پذیر کردن سکونتگاه‌ها باید به سمت آن حرکت کنیم.

نبی مرادپور تشریح کرد: تاب‌آوری یک مفهوم پیچیده است که این پیچیدگی و چندوجهی بودن به دلیل دو دیدگاه متفاوت نسبت به تاب‌آوری است که یکی دیدگاه مهندسی و دوم دیدگاه اکولوژیکی به تاب‌آوری است. دیدگاه مهندسی بیشتر بر ظرفیت بازگشت به حالت اولیه تأکید دارد که یک نوع پایداری برای سیستم در نظر می‌گیرد، اما دیدگاه اکولوژیکی چیزی فراتر از ظرفیت بازگشت است و سیستم ها را چیزی فراتر از حالت پایداری می‌بیند و می‌تواند بین این حالت‌های ناپایدار جابه‌جا شده و ظرفیت‌های توسعه جدید، افزایش هماهنگی با تغییرات و ایجاد ظرفیت‌های نوین برای رشد و توسعه سکونتگاه‌ها را فراهم آورد.

مرادپور در ادامه در مورد مراحل تاب‌آوری گفت: تاب‌آوری مراحل مختلفی از جمله مرحله آمادگی، مرحله پاسخگویی و مرحله احیا را دارد که مرحله آمادگی اولین مرحله و یک مرحله بسیار مهم در تاب‌آوری است. زیرا در این مرحله است که ما می‌توانیم نظام سکونتگاهی خود را بشناسیم آن را تحلیل و سنجش کنیم و با شناسایی تهدیدات موجود و فرصت‌های بالقوه، در نهایت با انتخاب استراتژی‌های هدفمند در برابر اختلالاتی که ممکن است پیش بیاید مقابله کنیم تا بتوانیم در مسیر توسعه قرار بگیریم.

وی افزود: اگر ما بخواهیم یک برنامه برای ارتقای تاب‌آوری در نظام سکونت‌گاهی را داشته باشیم لازم است که دیدگاه برون شناختی را در نظر بگیریم و با توجه به رویکرد دگرگونی که در آن تغییرات جزئی باعث افزایش تاب‌آوری در مقیاس کلان می‌شود، بتوانیم در برابر چالش‌های آینده مقابله کنیم. همچنین در برنامه‌ریزی‌های تاب‌آوری باید مقیاس و ابعاد تاب‌آوری را نیز مورد توجه قرار دهیم.

در ادامه این نشست اطهره نژادی؛ مشاور عالی وزیر راه و شهرسازی و دکتری برنامه‌ریزی محیط‌زیست از دانشگاه تهران به عنوان دیگر سخنران نشست، سخنان خود را با این سؤال آغاز کرد که چگونه می‌شود در این سرزمین زیست، بدون اینکه زمین را از نفس بیندازیم؟

وی ادامه داد: آن چیزی که تجربه به ما نشان داده، توسعه اگر خردمندانه نباشد، روستا تهی و خالی شده از سوی دیگر شهرها نیز خسته و فرسوده می‌شوند. این در حالی است که هدف تمدن انسانی چیزی فراتر از ماندن باید باشد و انسان باید با در هماهنگی با زمین زیست کند. امروزه در روزگاری زندگی می‌کنیم که واژه‌هایی همچون بحران، خشکسالی، مهاجرت و... را بسیار پرتکرار می‌شنویم، بنابراین ما نیازمند بازگشت به فلسفه بقا هستیم. این فلسفه در دل خود تاب‌آوری را نه فقط یک راهبرد مدیریتی می‌بیند، بلکه به تاب‌آوری به عنوان نوعی حکمت زیستن نگاه می‌کند.

مشاور عالی وزیر راه و شهرسازی در ادامه تبیین کرد: اگر از دیدگاه فلسفی به تاب‌آوری نگاه کنیم، تاب‌آوری صرفاً بازگشت به حالت قبل نیست، بلکه تاب‌آوری در فلسفه به معنای بهتر زیستن است. آنچه که سیستم را تاب‌آور می‌کند باید با توجه به. ویژگی‌های اجزای سیستم باشد.

وی خاطرنشان کرد: امروزه تاب‌آوری در جوامع انسانی در سه محور یادگیری از بحران، سازگاری با تغییر و توان دگرگونی مثبت تعریف می‌شود. در توسعه پایدار، روستا فقط یک سکونتگاه نیست، بلکه اولین حلقه پایداری یک تمدن است و وقتی این حلقه شکسته شود، کل زنجیره پایداری و بقا از هم پاشیده خواهد شد. اگر به گزارش‌های مرکز آمار ایران و سایر دستگاه‌ها توجه کنیم می‌بینیم که در دهه‌های اخیر چندین هزار روستا تخلیه کامل یا نسبی شدند که این نشانه فروپاشی تاب‌آوری اکولوژیک است. ما امروزه شهرهای خسته‌ای داریم که این شهرهای خسته نتیجه فراموشی روستاها هستند و افزایش جمعیت، ترافیک و حاشیه‌نشینی چهره بسیاری از شهرهای ما را تغییر داده است.

وی در بیان چالش‌های تاب‌آوری گفت: ما امروزه در کشور با ۵ چالش اصلی در حوزه تاب‌آوری روبه‌رو هستیم که پنج چالش مواردی از جمله کمبود منابع آب و تغییر اقلیم، تکیه بیش از حد بر کشاورزی سنتی، مرکزگرایی اداری و نبود اختیارات محلی، ضعف سرمایه اجتماعی و بی‌اعتمادی نهادی و گسترش شتابان شهرنشینی و کاهش ظرفیت شهری را شامل می‌شود.

اطهره نژادی تأکید کرد: در دل چالش‌های تاب‌آوری، فرصت‌هایی نیز وجود دارد که می‌توان به مواردی چون تحول دیجیتال و آموزش آنلاین در دنیای امروز، گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، سرمایه‌گذاری در اقتصاد چرخشی روستایی و ایجاد اشتغال پایدار، افزایش آگاهی عمومی نسبت به محیط‌زیست، همگی از فرصت‌های افزایش تاب‌آوری در کشور است.

 وی در ارائه پیشنهادهای سیاستی برای بازگشت به مدار تاب‌آوری به مواردی از قبیل انتخاب چند منطقه به عنوان منطقه نمونه تاب‌آوری، بازگشت هنر، آیین و دانش بومی به متن سیاست‌گذاری‌ها و آموزش فلسفه تاب‌آوری در مدارس اشاره کرد.

در ادامه نشست مجید روستا؛ عضو هیئت‌مدیره شرکت مادرتخصصی بازآفرینی شهری ایران و دکتری تخصصی برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی تهران به عنوان سومین سخنران نشست گفت: بیش از نیمی از جمعیت جهان در حال حاضر در مناطق شهری زندگی می‌کنند و این باعث شده است ایمن‌تر نمودن شهرها به یک چالش درازمدت، اما دست‌یافتنی تبدیل شود. شهرها قوه محرکه رشد ملی هستند و در نظام‌ها و ظرفیت‌های حکومتی خود پویا هستند.

مجید روستا افزود: در طول تاریخ حوادث و رخدادهای طبیعی زندگی شهری را مختل کرده‌اند. تغییر شدید آب‌وهوا، زلزله و موارد اضطراری ناشی از خطرپذیری ساخته انسان به طور فزاینده‌ای بر مردم فشار می‌آورند و رونق شهرها را دستخوش تهدید می‌کنند.

وی در تعریف مفهوم تاب‌آوری گفت: تاب‌آوری توانایی یک سیستم برای جذب آشفتگی‌ها و اختلالات و جذب با حفظ کارکردها و ساختار اصلی بدون انتقال به یک هویت یا وضعیت جدید است. در این تعریف، سیستم پس از فشارها همچنان یکپارچگی و هویت خود را حفظ کرده و حتی مقاوم‌تر می‌شود و به سطوح بالاتری می‌رسد.

وی همچنین در اشاره به تاب‌آوری شهری گفت: تاب‌آوری شهری به معنای توانایی تطابق‌پذیری ساختاری، فرهنگی و اقتصادی در برابر تغییرات ناگهانی و یا تدریجی است. تاب‌آوری شهری به عنوان یکی از ابعاد کلیدی توسعه پایدار در معنای قابلیت شهر در آمادگی پاسخگویی و بازیابی در برابر تهدیدات، بلایا و تغییرات شدید و ناگهانی با حداقل آسیب به ایمنی و سلامت عمومی اقتصاد و امنیت تعریف شده است.

وی تشریح کرد: یک جامعه برخوردار از تاب‌آوری قادر به پاسخ‌گویی در برابر تغییرات به شیوه‌ای مؤثر و مثبت است، به‌گونه‌ای که علی‌رغم تغییرات، عملکردهای اصلی خود را به عنوان یک اجتماع منسجم از دست نمی‌دهد. تاب‌آوری شهر در برابر مخاطرات در واقع به معنای کنش‌پذیری، تغییرپذیری و یا انعطاف‌پذیری آن در مواجهه با حادثه است.

وی خاطرنشان کرد: توسعه پایدار در تضاد با تاب‌آوری نیست، بلکه یک ارتباط منطقی میان آنها وجود دارد. به گفته برخی از متخصصان از جمله نیومن، توسعه پایدار به آینده بر اساس تجربیات منابع موجود و گذشته می‌نگرد درحالی‌که تاب‌آوری آینده پیش‌بینی‌نشده را در نظر می‌گیرد و خود را برای جهانی در حال تحول مدام و حوادث احتمالی آماده می‌کند.

وی تأکید کرد: تاب‌آوری مفهومی نوین برای مقابله با چالش‌های امروزین جهان در حال تحول و توسعه است. بازآفرینی شهری می‌تواند سرآغازی در ورود به این گفتمان باشد؛ اما آنچه ضروری است ورود و تعریف صحیح و اصولی این دو مفهوم همگام با جدیدترین ادبیات ارائه شده این موضوع است، تا مانند بسیاری مفاهیم در گذشته با تعاریف متکثر و ناقص وارد گفتمان شهرسازی معماری ایران نگردد.

در ادامه نشست کارشناسان و صاحب‌نظران حاضر در نشست، به بیان نقطه‌نظرات و طرح سؤالات خود پرداختند.

شایان‌ذکر است این نشست در تاریخ ۲۲ مهرماه ۱۴۰۴، به‌صورت حضوری و مجازی با مشارکت دستگاه‌های اجرایی ملی و استانی، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و اندیشکده‌ها در سالن دکتر حسین عظیمی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری برگزار شد.

مشاهده فیلم و دریافت فایل نشست